Әмір Темір малемет керек еды

Әмір Темір малемет керек еды

1370 — 1405
Ізашары:Хусейн (1364–1370)
Ізбасары:Халил-Султан (1405–1409)
Діні:Ислам, суфизм
Қайтыс болуы:18 ақпан 1405
Отырар
Жерленді:Гур Эмир, Самарқан, Өзбекстан
Династия:Темір әулеті
Әкесі:Мухаммад Тарағай
Анасы:Текина-хатун
Жұбайы:Турмуш ага, Ульджай-туркан ага, Сарай-мульк ханым, Улус ага, Ислам ага, Туман ага, Тугди-би, Дильшад ага, Чолпан-мульк ага, Тукал ханым, Кутлуг ага, Туглук-текин
Балалары:ұлдары: Жихһангер (1356 — 1376)
Әмір Шейї (1356 — 1394)
, Мираншах (1366 — 1408)
Шаһрух (1377 — 1447).
қыздары: Ука бегим, Султан Бахт ага, Биги джан, Саадат султан, Мусалла.
Әскери қызметі
Құрамында болды: Темір әулеті империясы
Атағы:«Ұлы Әмір», Бек, Мырза, Абу Мансур, Абу Фатих, Абу Гази, Сахиб-и Кирани, Қаған, Гете Стани, Султан, Искандар Ул Ахад, Гурган[1].
Шайқасы:Алдыңғы (Батыс) Азияны жаулау жорықтары: үш жылдық (1386 - 1389)
бес жылдық (1392 - 1397)
және жеті жылдық (1399 - 1405) жасаған жорықтары
Шайқастары: Ыстықкөл батысындағы шатқалдардағы шайқас
Кондурч өзеніндегі шайқасе
Теректегі шайқас
Ангора шайқасы
Балха, Шибирган, Бадхиз, Сеистанды басып алу
Қорасан, Серакс, Джами, Каусии, Исфераин, Туе, Келат, Астрабад, Амули, Сари, Султании, Тебризді басып алу
Азов, Кафу, Сарай-Бату, Астраханды қирату
Сивас, Алеппо, Дамаск, Смирнаны басып алу

Құрамында болды: Темір әулеті империясы
Құрамында болды: Темір әулеті империясы
өңдеу

Әмір Темір мемлекеті
Әмір Темір (Темір бін-Тарағай Барлас, өз. Amir Temur ibn Amir Tarag'ay, парсыша: تیمور لنگ‎‎ — Тимур-е Ләнг, Ақсақ Темір, Темірлан; 8 сәуір 1336 жыл, Қожа-Илғыр ауылы, қазіргі Шахрисабз[2] — 18 ақпан 1405 жыл, Отрар) — атақты Монғол және түрік тектес халықтарының билеушісі, Темір әулеті империясының негіздеушісі. 1370 жылы Мәуереннахрды басып алып, 1405 жылға дейін 35 жыл билік құрған, 27 мемлекетті қол астына бағындырған «әлем жаулаушысы». Шайқастардың бірінде Темірдің екі саусағы кесіліп бір аяғы жаншылады. Аяғы өмір бойы сырқырап ауырып ақсақ болып қалған. Ол Темирлан (дұрысы Темирленг, «ленг» парсыша-ақсақ) Ақсақ Темір атанады[3].

Шыққан тегіӨңдеу

Әмір Темірдің (Темуридтер) империясының негізін қалаған Барлас руынан шыққан, Барлас тайпасының биі Тарағай бектің баласы. Барлас руы түркі тілдес тайпаларына жатқан, қазір ұрпақтары өзбек халқының ішіне кіреді. Барластар Шыңғысханның жаулануы кезінде, қазіргі Моңғолия жерлерінен Орта Азияға көшкен. Әмір Темірдің арғы атасы Қаражер бек еді, оның баласы Ижил бек еді, оның баласы Әйлеңгір бек еді, оның баласы Беркел бек еді, оның баласы Мұхаммед Тарағай еді, оның баласы Әмір Темір.

Темір барластарның бір бөлігінің бекі, жетекшісі еді. Кейін өзіне басқа бектерін қаратты, Шағатай ұлысының хандары - Моғолстанның билеушілеріне қарсы көтеріліс бастаған. Темір басқарған жігіттері керуендеріне шабуыл жасаған, соңдықтан оны жасында баспашы болды дейді. Бектердің бекі болып, Шағатай ұрпақтарынан тәуелсіз мемлекет құрған. Бірақ Шыңғысханның тікелей ұрпағы болмағандықтан, өзінің лауазымы "хан" емес, "әмір" еді.[4]

Жастық шағы мен қалыптасуыӨңдеу

Әмір Темір 1336 жылы 8 сәуірде Маураннахрдағы Кеш қаласында, қазіргі Шахрисабзда, Самарқанның оңтүстігінде орналасқан жерде дүниеге келген десе, кейбір зерттеулерде Темір 1333 жылы 7 мамырда дүниеге келген. Ал Грановский өз еңбегінде Темір Самарқанда 1336 жылы 9 сәуірде Шыңғыс ханның ұлының, Шағатайдың иелігінде дүниеге келген деп келіп, ол қолына қан уыстап, шашы ақ болып туған деп көрсетеді. Оның анасы Шыңғыс хан тұқымынан шыққан, ал әкесі шағатай тұқымындағы әміршілердің бірі болған, бірақ оған үлкен мұра қалдырмаған .

Темірдің туған жылы туралы монғол, қытай деректерінде 1333, араб, парсы деректерінде 1336, ал еуропалық қайсыбір деректерде 1337 жыл деп жазылған. Дегенмен, 1996 жылы ЮНЕСКО-ның шешімімен Өзбекстанда Әмір Темірдің 660 жылдық мерекесі болғанын ескеретін болсақ, оның дүниеге келуі туралы деректердегі түрлі мәліметтер мен зерттеулер денінің негізінде Темірді 1336 жылы 9 сәуірде Шахрисябздың оңтүстік-батысында Қожа-Илғыр ауылында дүниеге келген деген қорытынды жаса